Ε. ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Το κείμενο είναι πλούσιο σε πληροφορίες που σχετίζονται με τη ζωή στην αρχαία Αθήνα και με τα όργανα με τα οποία λειτουργούσε το δημοκρατικό πολίτευμα. Μπορούμε, λοιπόν, να εντοπίσουμε τα εξής:
- «… οι Αθηναίοι είναι σοφοί»
Η φράση παραπέμπει στην κοινή αντίληψη ότι η Αθήνα ήταν το κέντρο της καλλιτεχνικής δραστηριότητας και της καλλιέργειας των γραμμάτων, ένα κέντρο πολιτισμού, στο οποίο συνέρρεαν είτε ως επισκέπτες είτε για μόνιμη εγκατάσταση πνευματικοί άνθρωποι, καλλιτέχνες κ.τ.λ. Έτσι εξηγείται το πλήθος χαρακτηρισμών που αποδόθηκαν από πολλούς αρχαίους συγγραφείς και στους Αθηναίους, αλλά και στην ίδια την Αθήνα για να εξάρουν αυτά της τα γνωρίσματα. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι ο Ισοκράτης χαρακτηρίζει τους Αθηναίους «σοφωτάτους τῶν Ἑλλήνων», ενώ η Αθήνα ονομάζεται από τον Θουκυδίδη (Ἱστορίαι ΙΙ, 41) «τῆς Ἑλλάδος παίδευσις» και από τον Πλάτωνα στον Πρωταγόρα (337 d) «πρυτανεῖον τῆς σοφίας».
- «η Εκκλησία του Δήμου»
Η Εκκλησία του Δήμου ήταν το ανώτατο όργανο στην άμεση αθηναϊκή δημοκρατία. Την αποτελούσαν οι γνήσιοι και ελεύθεροι Αθηναίοι πολίτες, που δεν ήταν περισσότεροι από 40.000. Λάβαιναν βέβαια μέρος σ' αυτή πολύ λιγότεροι. Σε έκτακτες συνεδριάσεις ήταν αρκετή η παρουσία 6.000 πολιτών για να ληφθούν αποφάσεις. Η Εκκλησία του Δήμου συνεδρίαζε παλαιότερα στην Αγορά και αργότερα στην Πνύκα. Οι συνελεύσεις του δήμου ήταν τρεις έως τέσσερις στη διάρκεια καθε πρυτανείας (σε διάστημα δηλαδή 36 περίπου ημερών).
Στην Εκκλησία του Δήμου ο κάθε πολίτης, εφόσον είχε συμπληρώσει το 20ό έτος της ηλικίας του και δεν του είχαν αφαιρεθεί τα πολιτικά δικαιώματα, είχε δικαίωμα να ανέβει στο βήμα και να αναπτύξει τις απόψεις του πάνω σε προτάσεις και προβουλεύματα της βουλής των πεντακοσίων. Η ψηφοφορία και η λήψη αποφάσεων γινόταν συνήθως με ανάταση των χειρών (χειροτονία). Η εκκλησία του δήμου αποφάσιζε για θέματα εξωτερικής πολιτικής (σύναψη συμμαχιών, κήρυξη πολέμου, σύναψη ειρήνης, κ.τ.λ.), ψήφιζε νόμους, εξέλεγε άρχοντες κ.τ.λ.
- «… και ωραίος και πλούσιος και από μεγάλη οικογένεια»
Η φράση φανερώνει ποιες κοινωνικές αξίες προσδιόριζαν τη θέση του Αθηναίου πολίτη. Οι αξίες, λοιπόν, αυτές ήταν η ωραία εξωτερική εμφάνιση, ο πλούτος και η ευγενική καταγωγή.
- «οι τοξότες»
Ήταν ένα σώμα 1200 περίπου ανδρών, που έπαιρνε διαταγές από τους πρυτάνεις. Ονομάζονταν και Σκύθες, γιατί στα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ. αποτελούνταν από μισθοφόρους ή δούλους από τη Σκυθία ή άλλες χώρες του βορρά. Έργο των τοξοτών ήταν να επαγρυπνούν για την τάξη στις συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου, στα δικαστήρια και στις γιορτές.
- «… με διαταγή των πρυτάνεων»
Πρυτάνεις ονομάζονταν οι 50 βουλευτές κάθε φυλής, οι οποίοι για 35 ή 36 ημέρες ασκούσαν την εξουσία. Η σειρά με την οποία κάθε φυλή είχε αυτή την τιμή καθοριζόταν με κλήρο. Οι πρυτάνεις έμεναν και σιτίζονταν στη Θόλο, ένα ειδικό κυκλικό οικοδόμημα στην αγορά, και αμείβονταν με έναν οβολό περισσότερο από τους άλλους βουλευτές (συνολικά μια δραχμή).
Καθημερινά εκλεγόταν ο επιστάτης των πρυτάνεων, πρόεδρος της Βουλής και της Εκκλησίας του Δήμου, ο οποίος είχε στα χέρια του, για ένα ημερονύχτιο, τα κλειδιά των ιερών, όπου φυλάσσονταν οι θησαυροί και τα αρχεία, καθώς και η σφραγίδα του κράτους.
Κατά τον 4ο αιώνα π.Χ. την προεδρία των συνελεύσεων είχε ο επιστάτης των εννέα προέδρων, οι οποίοι εκλέγονταν ανάμεσα από τους βουλευτές των φυλών που δεν είχαν την πρυτανεία. Με τη μεσολάβηση των πρυτάνεων η βουλή ερχόταν σε επαφή με την Εκκλησία του Δήμου, τους άρχοντες και τους απλούς πολίτες. Αυτοί συγκαλούσαν σε περίπτωση ανάγκης τη Βουλή, την Εκκλησία του Δήμου, τους στρατηγούς. Αυτοί πρότειναν στις συνελεύσεις τα σχέδια νόμων, τα οποία, όταν ψηφίζονταν από τον δήμο, αποκτούσαν ισχύ νόμων.
Οι πρυτάνεις κάθονταν πίσω και ψηλότερα από το βήμα των αγορεύσεων. Όταν ο ομιλητής ξέφευγε από τους κανονισμούς, ή προκαλούσε δικαιολογημένα τα γέλια ή τις διαμαρτυρίες του πλήθους, ο πρόεδρος των πρυτάνεων έδινε εντολή στον κήρυκα να φωνάξει τους τοξότες για να τον απομακρύνουν.
- «σηκώνεται και δίνει συμβουλές»
Όποιος πολίτης ήθελε να πάρει τον λόγο στην Εκκλησία του Δήμου, ανέβαινε στο βήμα φορώντας στο κεφάλι στεφάνι από μυρτιά, ένα διακριτικό σημάδι που υποδήλωνε ότι αυτοί που το φορούσαν ήταν αγορητές που μιλούσαν για το δημόσιο συμφέρον.
- «… των νεαρών από δω»
Οι γιοι του Περικλή, οι οποίοι ήταν παρόντες στη συζήτηση του Σωκράτη με τον Πρωταγόρα, ήταν ο Ξάνθιππος και ο Πάραλος.
- «… τους μόρφωσε καλά»
Η εκπαίδευση στην αρχαία Αθήνα ήταν ιδιωτική. Οι εύποροι Αθηναίοι προσελάμβαναν για τα παιδιά τους δάσκαλο στο σπίτι, ο οποίος τους δίδασκε ανάγνωση, γραφή, αριθμητική, μουσική κ.ά.. Υπήρχαν όμως και τα διδασκαλεία στα οποία μπορούσαν να στείλουν τα παιδιά τους. Στόχος της αγωγής τους ήταν η ευρύτερη ηθικοπνευματική καλλιέργεια, η διάπλαση του χαρακτήρα τους και η ολοκλήρωση της προσωπικότητάς τους, ώστε να καταστούν «καλοὶ κἀγαθοὶ πολίτες». Από τα μέσα του 5ου π.Χ. αιώνα οι σοφιστές αναλάμβαναν να δώσουν σε νέους ανώτερη παιδεία, ώστε αυτοί να γίνουν ικανοί να διαπρέψουν στη δημόσια ζωή (στην ενότητα 7 θα γίνει πιο αναλυτικός λόγος για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας).
- «… οι Αθηναίοι είναι σοφοί»
Η φράση παραπέμπει στην κοινή αντίληψη ότι η Αθήνα ήταν το κέντρο της καλλιτεχνικής δραστηριότητας και της καλλιέργειας των γραμμάτων, ένα κέντρο πολιτισμού, στο οποίο συνέρρεαν είτε ως επισκέπτες είτε για μόνιμη εγκατάσταση πνευματικοί άνθρωποι, καλλιτέχνες κ.τ.λ. Έτσι εξηγείται το πλήθος χαρακτηρισμών που αποδόθηκαν από πολλούς αρχαίους συγγραφείς και στους Αθηναίους, αλλά και στην ίδια την Αθήνα για να εξάρουν αυτά της τα γνωρίσματα. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι ο Ισοκράτης χαρακτηρίζει τους Αθηναίους «σοφωτάτους τῶν Ἑλλήνων», ενώ η Αθήνα ονομάζεται από τον Θουκυδίδη (Ἱστορίαι ΙΙ, 41) «τῆς Ἑλλάδος παίδευσις» και από τον Πλάτωνα στον Πρωταγόρα (337 d) «πρυτανεῖον τῆς σοφίας».
- «η Εκκλησία του Δήμου»
Η Εκκλησία του Δήμου ήταν το ανώτατο όργανο στην άμεση αθηναϊκή δημοκρατία. Την αποτελούσαν οι γνήσιοι και ελεύθεροι Αθηναίοι πολίτες, που δεν ήταν περισσότεροι από 40.000. Λάβαιναν βέβαια μέρος σ' αυτή πολύ λιγότεροι. Σε έκτακτες συνεδριάσεις ήταν αρκετή η παρουσία 6.000 πολιτών για να ληφθούν αποφάσεις. Η Εκκλησία του Δήμου συνεδρίαζε παλαιότερα στην Αγορά και αργότερα στην Πνύκα. Οι συνελεύσεις του δήμου ήταν τρεις έως τέσσερις στη διάρκεια καθε πρυτανείας (σε διάστημα δηλαδή 36 περίπου ημερών).
Στην Εκκλησία του Δήμου ο κάθε πολίτης, εφόσον είχε συμπληρώσει το 20ό έτος της ηλικίας του και δεν του είχαν αφαιρεθεί τα πολιτικά δικαιώματα, είχε δικαίωμα να ανέβει στο βήμα και να αναπτύξει τις απόψεις του πάνω σε προτάσεις και προβουλεύματα της βουλής των πεντακοσίων. Η ψηφοφορία και η λήψη αποφάσεων γινόταν συνήθως με ανάταση των χειρών (χειροτονία). Η εκκλησία του δήμου αποφάσιζε για θέματα εξωτερικής πολιτικής (σύναψη συμμαχιών, κήρυξη πολέμου, σύναψη ειρήνης, κ.τ.λ.), ψήφιζε νόμους, εξέλεγε άρχοντες κ.τ.λ.
- «… και ωραίος και πλούσιος και από μεγάλη οικογένεια»
Η φράση φανερώνει ποιες κοινωνικές αξίες προσδιόριζαν τη θέση του Αθηναίου πολίτη. Οι αξίες, λοιπόν, αυτές ήταν η ωραία εξωτερική εμφάνιση, ο πλούτος και η ευγενική καταγωγή.
- «οι τοξότες»
Ήταν ένα σώμα 1200 περίπου ανδρών, που έπαιρνε διαταγές από τους πρυτάνεις. Ονομάζονταν και Σκύθες, γιατί στα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ. αποτελούνταν από μισθοφόρους ή δούλους από τη Σκυθία ή άλλες χώρες του βορρά. Έργο των τοξοτών ήταν να επαγρυπνούν για την τάξη στις συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου, στα δικαστήρια και στις γιορτές.
- «… με διαταγή των πρυτάνεων»
Πρυτάνεις ονομάζονταν οι 50 βουλευτές κάθε φυλής, οι οποίοι για 35 ή 36 ημέρες ασκούσαν την εξουσία. Η σειρά με την οποία κάθε φυλή είχε αυτή την τιμή καθοριζόταν με κλήρο. Οι πρυτάνεις έμεναν και σιτίζονταν στη Θόλο, ένα ειδικό κυκλικό οικοδόμημα στην αγορά, και αμείβονταν με έναν οβολό περισσότερο από τους άλλους βουλευτές (συνολικά μια δραχμή).
Καθημερινά εκλεγόταν ο επιστάτης των πρυτάνεων, πρόεδρος της Βουλής και της Εκκλησίας του Δήμου, ο οποίος είχε στα χέρια του, για ένα ημερονύχτιο, τα κλειδιά των ιερών, όπου φυλάσσονταν οι θησαυροί και τα αρχεία, καθώς και η σφραγίδα του κράτους.
Κατά τον 4ο αιώνα π.Χ. την προεδρία των συνελεύσεων είχε ο επιστάτης των εννέα προέδρων, οι οποίοι εκλέγονταν ανάμεσα από τους βουλευτές των φυλών που δεν είχαν την πρυτανεία. Με τη μεσολάβηση των πρυτάνεων η βουλή ερχόταν σε επαφή με την Εκκλησία του Δήμου, τους άρχοντες και τους απλούς πολίτες. Αυτοί συγκαλούσαν σε περίπτωση ανάγκης τη Βουλή, την Εκκλησία του Δήμου, τους στρατηγούς. Αυτοί πρότειναν στις συνελεύσεις τα σχέδια νόμων, τα οποία, όταν ψηφίζονταν από τον δήμο, αποκτούσαν ισχύ νόμων.
Οι πρυτάνεις κάθονταν πίσω και ψηλότερα από το βήμα των αγορεύσεων. Όταν ο ομιλητής ξέφευγε από τους κανονισμούς, ή προκαλούσε δικαιολογημένα τα γέλια ή τις διαμαρτυρίες του πλήθους, ο πρόεδρος των πρυτάνεων έδινε εντολή στον κήρυκα να φωνάξει τους τοξότες για να τον απομακρύνουν.
- «σηκώνεται και δίνει συμβουλές»
Όποιος πολίτης ήθελε να πάρει τον λόγο στην Εκκλησία του Δήμου, ανέβαινε στο βήμα φορώντας στο κεφάλι στεφάνι από μυρτιά, ένα διακριτικό σημάδι που υποδήλωνε ότι αυτοί που το φορούσαν ήταν αγορητές που μιλούσαν για το δημόσιο συμφέρον.
- «… των νεαρών από δω»
Οι γιοι του Περικλή, οι οποίοι ήταν παρόντες στη συζήτηση του Σωκράτη με τον Πρωταγόρα, ήταν ο Ξάνθιππος και ο Πάραλος.
- «… τους μόρφωσε καλά»
Η εκπαίδευση στην αρχαία Αθήνα ήταν ιδιωτική. Οι εύποροι Αθηναίοι προσελάμβαναν για τα παιδιά τους δάσκαλο στο σπίτι, ο οποίος τους δίδασκε ανάγνωση, γραφή, αριθμητική, μουσική κ.ά.. Υπήρχαν όμως και τα διδασκαλεία στα οποία μπορούσαν να στείλουν τα παιδιά τους. Στόχος της αγωγής τους ήταν η ευρύτερη ηθικοπνευματική καλλιέργεια, η διάπλαση του χαρακτήρα τους και η ολοκλήρωση της προσωπικότητάς τους, ώστε να καταστούν «καλοὶ κἀγαθοὶ πολίτες». Από τα μέσα του 5ου π.Χ. αιώνα οι σοφιστές αναλάμβαναν να δώσουν σε νέους ανώτερη παιδεία, ώστε αυτοί να γίνουν ικανοί να διαπρέψουν στη δημόσια ζωή (στην ενότητα 7 θα γίνει πιο αναλυτικός λόγος για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας).
